काठमाडाैं । अमेरिकी कंग्रेसका सभामुख न्यान्सी पेलोसीको ताइवान भ्रमणलाई लिएर चीन र अमेरिकाबीच तनाव उत्पन्न भएको छ । विगत २५ वर्षमा उच्चस्तरीय अमेरिकी राजनीतिज्ञको यो पहिलो ताइवान भ्रमण हो ।
चीनले पेलोसीको ताइवान भ्रमणलाई ‘धेरै खतरनाक’ भनेको छ । चीनका उपविदेशमन्त्री शि फेङले यसलाई द्वेषपूर्ण भन्दै गम्भीर परिणाम भोग्नुपर्ने चेतावनी दिएका छन् । उनले चीन हातमा हात मिलाएर नबस्ने बताएका छन् ।
यसैबीच अमेरिकी राष्ट्रिय सुरक्षा विभागका प्रवक्ता जोन किर्बीले न्यान्सी पेलोसीको भ्रमण चीनको एक चीन नीतिसँग मेल खाएको र यसलाई संकटमा परिणत गर्नुपर्ने आवश्यकता नरहेको बताएका छन् ।
ताइवानलाई लिएर विवाद किन ?
चीनले ताइवानलाई छुट्टै प्रान्त मान्छ र यो अन्ततः चिनियाँ नियन्त्रणमा आउने विश्वास गर्छ । चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले ताइवानको ‘एकीकरण’ पूरा हुने बताएका छन् । उनले यो हासिल गर्न बल प्रयोग गर्न पनि अस्वीकार गर्दैनन् ।
तर ताइवानले आफूलाई आफ्नै संविधान र आफ्नै निर्वाचित नेताहरूको सरकार भएको स्वतन्त्र देश ठान्छ ।
ताइवान किन महत्त्वपूर्ण छ ?
ताइवान चीनको दक्षिणपूर्वी तटबाट करिब १०० माइल टाढा रहेको एउटा टापु हो । ताइवान आफ्नो प्रान्त मध्ये एक हो, जुन अन्ततः एक दिन फेरि चीनको हिस्सा बन्नेछ भन्ने चीनको विश्वास छ ।
अर्कोतर्फ, ताइवानले आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्र ठान्दछ । यसको आफ्नै संविधान छ र जनताद्वारा निर्वाचित सरकारद्वारा शासन गरिन्छ ।
यसलाई ‘फर्स्ट आइल्याण्ड चेन’ पहिलाे द्वीप श्रृंखलामा गनिन्छ, जसमा अमेरिका नजिकका क्षेत्रहरू समावेश छन् जुन अमेरिकी विदेश नीतिका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।
यदि चीनले ताइवानलाई कब्जा गर्यो भने, धेरै पश्चिमी विज्ञहरूको विचारमा पश्चिमी प्रशान्त महासागरमा आफ्नो प्रभुत्व स्थापित गर्न स्वतन्त्र हुनेछ । त्यसपछि गुआम र हवाई टापुमा रहेको अमेरिकी सैन्य अड्डा पनि जोखिममा पर्न सक्छ ।
तर, चीनले आफ्नो नियत पूर्णतया शान्तिपूर्ण रहेको दाबी गरेको छ ।
चीनसँग किन अलग भएकाे थियाे ताइवान ?
दोस्रो विश्वयुद्धपछि झण्डै दुईबीचको सम्बन्धविच्छेद भएको थियो । त्यतिबेला चीनको मुख्य भूमिमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले त्यहाँको सत्तारुढ नेशनलिस्ट पार्टी (कुओमिन्ताङ)सँग लडाइँ गरिरहेको थियो ।
सन् १९४९ मा माओ त्सेतुङको नेतृत्वमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले राजधानी बेइजिङमाथि कब्जा जमायो । त्यस पछि, कुओमिन्ताङ मानिसहरू मुख्य भूमि छोडेर ताइवानको दक्षिणपश्चिमी टापुमा गए ।
त्यसयता कुओमिन्ताङ ताइवानको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पार्टी बनेको छ । ताइवानको इतिहासको अधिकांश समय कुओमिन्ताङ पार्टीले शासन गरेको छ ।
हाल विश्वका १३ देश मात्रै ताइवानलाई छुट्टै र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश मान्छन् । ताइवानलाई मान्यता नदिनका लागि अन्य देशहरूमा चीनको कूटनीतिक दबाब छ ।
चीनले अन्य देशहरूले ताइवानलाई मान्यता दिने कुनै पनि काम नगरून् भन्ने सुनिश्चित गर्ने प्रयास गरेकाे छ । ताइवानका रक्षामन्त्रीले चीनसँगको सम्बन्ध विगत ४० वर्षमा सबैभन्दा खराब चरणबाट गुज्रिरहेको बताएका छन् ।
के ताइवानले आफ्नो रक्षा गर्न सक्छ ?
चीनले सैन्य माध्यम बाहेक अन्य कदम चालेर पनि ताइवानलाई एकीकरण गर्न सक्छ । यसबाट दुई देशबीचको आर्थिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन सकिन्छ ।
तर यदि दुई देशबीच लडाइँ भयो भने ताइवानको सैन्य शक्ति चीनको अगाडि निरिह साबित हुनेछ ।
चीनको सेनामा हुने वार्षिक खर्च अमेरिकाबाहेक विश्वमा सबैभन्दा बढी हो । यसको सैन्य शक्ति एकदम विविध र विशाल छ । चाहे त्यो मिसाइल प्रविधि होस् वा नौसेना वा वायुसेना । साइबर आक्रमण गर्न चीनसँग प्रतिस्पर्धा गर्ने कुरा थोरै देशको मात्र हो ।
सैन्य शक्तिमा चीनको कुनै प्रतिस्पर्धा छैन
इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट अफ स्ट्राटेजिक स्टडीज (IISS) का अनुसार चीनसँग सबै प्रकारका सैनिकसहित २०.३५ लाख सक्रिय सैनिक छन् । ताइवानमा १.६३ लाख सक्रिय सैनिक मात्र छन् ।
यसरी यस मामिलामा चीनको शक्ति ताइवानको भन्दा १२ गुणा बढी छ ।
सेनाको कुरा गर्ने हो भने चीनमा ९.६५ लाख सैनिक छन् भने ताइवानमा ८८ हजार मात्रै ११ गुणा कम छन् । चीनको नौसेनामा २.६० लाख र ताइवानमा ४० हजार मात्रै छन् ।
चीनको वायुसेनामा करिब ४ लाख मानिस छन्, तर ताइवानमा ३५ हजार मात्रै छन् । यी सबै बाहेक चीनसँग अन्य ४.१५ लाख सैनिक छन् ।
पश्चिमा देशका धेरै विज्ञहरूले दुई देशबीच आमनेसामने टकराव भएमा ताइवानले चीनको आक्रमणलाई सुस्त बनाउन निकै प्रयास गर्न सक्ने अनुमान गरेका छन् ।
कूटनीतिक रूपमा, चीनले हाल ‘एक चीन नीति’ लाई समर्थन गर्दछ । यसको अर्थ बेइजिङ सरकार वास्तविक चीनको प्रतिनिधि हो भन्ने अमेरिकाको आधिकारिक लाइन हो । यसको औपचारिक सम्बन्ध ताइवानसँग भन्दा पनि चीनसँग छ ।
अवस्था बिग्रिरहेकाे छ ?
सन् २०२१ मा चीनले वायु रक्षा क्षेत्रमा आफ्ना लडाकु विमानहरू पठाएर ताइवानलाई दबाब दिइरहेको देखिन्छ । कुनै पनि देशको वायु रक्षा क्षेत्र भनेको देशको सुरक्षाका लागि विदेशी विमानहरूको पहिचान, निगरानी र नियन्त्रण गर्ने क्षेत्र हो ।
ताइवानले २०२० मा विमानहरूको घुसपैठ डेटा सार्वजनिक गर्यो । गत वर्षको अक्टोबरमा यस्तो घुसपैठ बढेको थियो । अक्टोबर २०२१ मा, ५६ चिनियाँ विमानहरू एकै दिनमा ताइवानको क्षेत्रमा प्रवेश गरेको रिपोर्ट गरिएको थियो ।
ताइवान संसारको लागि किन महत्त्वपूर्ण छ ?
ताइवानको अर्थतन्त्र विश्वको लागि ठूलो महत्व छ । विश्वका इलेक्ट्रोनिक ग्याजेटहरू जस्तै फोन, ल्यापटप, घडी र गेमिङ उपकरणहरूमा प्रयोग हुने अधिकांश चिपहरू ताइवानमा बनेका छन् ।
ताइवान हाल चिपको सन्दर्भमा विश्वको सबैभन्दा ठूलो आवश्यकता हो । उदाहरणका लागि ‘वन मेजर’ नामको कम्पनी लिन सकिन्छ । यो कम्पनीले मात्रै विश्वको आधाभन्दा बढी चिप्स उत्पादन गर्छ ।
विश्वको चिप उद्योग २०२१ मा करिब १०० बिलियन डलरको थियो र यसमा ताइवानको प्रभुत्व छ । यदि ताइवान चीनको कब्जामा गयाे भने, विश्वको यस्तो महत्त्वपूर्ण उद्योगमा चीनको नियन्त्रण हुनेछ ।
-बीबीसी हिन्दीबाट ।
