नेपाल एउटा सुन्दर, गौरवपूर्ण र विविधताले भरिएको देश हो, जहाँ हिमाल, पहाड र तराईले भौगोलिक विशेषता दिएको छ भने संस्कृतिको विविधता, भाषाको बहुलता र धर्मको सहअस्तित्वले सामाजिक सौन्दर्य थपेको छ। गौतम बुद्ध, जनक, सीता, सगरमाथा र अन्य ऐतिहासिक धरोहरहरूले नेपाललाई विश्वमै चिनाएको छ। तर, यस्ता गौरवपूर्ण सम्पदा भएका बाबजुद पनि नेपाल लामो समयदेखि भ्रष्टाचार, नातावाद, कृपावाद, राजनीतिक गुटबन्दी र असक्षम नेतृत्वका कारण जटिल समस्यामा फँसिरहेको छ। जनताले पटक–पटक राजनीतिक परिवर्तनलाई समर्थन गरेका छन् तर परिणाम स्वरूप सुशासन, पारदर्शिता र न्यायको सपना अधुरो छोडिएको छ। राज्य सञ्चालन गर्ने जिम्मेवारी पाएका दल र नेताहरूले आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थलाई राष्ट्र र जनताभन्दा अगाडि राखे, जसको परिणाम आजको गम्भीर संकट हो।
नेपालमा शासन व्यवस्था बारम्बार परिवर्तन भएको छ। प्रजातन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मको यात्रामा जनताले ठूलो मूल्य चुकाए पनि राज्यको प्रणाली पारदर्शी, जवाफदेही र न्यायपूर्ण बन्न सकेन। सत्तामा पुग्ने बित्तिकै नेताहरूले आफू र आफ्ना वरिपरिका मानिसको लाभलाई प्राथमिकता दिन थाले। सार्वजनिक स्रोतलाई निजी सम्पत्ति आर्जन गर्ने साधन बनाउने प्रवृत्ति संस्थागत भयो। यो प्रवृत्तिले केवल अर्थतन्त्रमा मात्र संकट ल्याएको छैन, सामाजिक मूल्य र जनताको विश्वासलाई समेत गम्भीर रूपमा नष्ट गरेको छ। न्यायालय, प्रशासन, शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता महत्वपूर्ण क्षेत्रहरू पनि गुटगत स्वार्थ र राजनीतिक हस्तक्षेपबाट अछुतो रहेनन्। यसरी राज्यका आधारभूत संरचनाहरूमा नै विकृति मौलाउँदै गएपछि आम नागरिकको आस्था खस्कँदै गयो।
भ्रष्टाचार आज नेपालमा क्यान्सर सरहको समस्या बनेको छ। नेताहरू लगायत अधिकांश उच्च ओहदामा कार्यरत शक्तिशाली व्यक्तिहरूले कानुनलाई आफ्नो सुविधा अनुसार तोडमोड गर्ने, सार्वजनिक पदलाई निजी सम्पत्ति आर्जन गर्ने माध्यम बनाउने, नातागोता र चाकरीबाजलाई मात्र अवसर दिने प्रवृत्तिले मुलुकलाई खस्काउँदै लगेको छ। सामान्य जनताले कर तिर्नुपर्ने बाध्यता छ तर त्यही कर नेताहरूको विलासी जीवनमा खर्च भइरहेको छ। बजेटको बाँडफाँडदेखि नियुक्तिसम्ममा गुटगत स्वार्थ हाबी छ। यस्तो अवस्थामा योग्य र इमानदार व्यक्तिहरूलाई अघि बढ्न लगभग असम्भवजस्तै भएको छ। श्रम र सीपमा आधारित प्रतिस्पर्धात्मक समाज बन्न नसक्दा हजारौँ युवाहरू निराश हुँदै वैदेशिक रोजगारीमा पलायन हुन विवश छन्। जब देशकै युवा आफ्नो क्षमताले योगदान दिन नपाई विदेशमा पसिना बगाउन बाध्य हुन्छन्, त्यो केवल व्यक्तिगत पीडा होइन, राष्ट्रिय क्षतिपनि हो।
यस्तो अवस्थामा नेपालका युवाहरू, विशेषगरी जेन जी अर्थात् जेन जेड पुस्ता, मौन बस्न सक्ने अवस्थामा छैनन्। सन् १९९७ देखि २०१२ बीच जन्मिएका यी युवाहरू अहिले किशोरदेखि युवावस्थासम्म पुगेका छन्। उनीहरू पहिलो डिजिटल पुस्ता हुन् जसले इन्टरनेट, स्मार्टफोन र सामाजिक सञ्जालसँगै हुर्केका छन्। उनीहरूको सोच, मूल्य र दृष्टिकोण पुराना पुस्ताभन्दा भिन्न छ। उनीहरूले न्याय, समानता, मानवअधिकार, वातावरण संरक्षण, विविधता र सुशासनलाई प्राथमिकता दिन्छन्। उनीहरू व्यक्तिगत लाभभन्दा सामूहिक भलाइ र दीर्घकालीन भविष्य निर्माणतर्फ बढी सचेत छन्। यही कारणले गर्दा उनीहरूले सुरु गरेको आन्दोलन कुनै क्षणिक असन्तुष्टि होइन, बरु लामो समयदेखि संचित पीडा र आक्रोशको विस्फोट हो।
जेन जेडले सुरु गरेको आन्दोलन नेपालका लागि ऐतिहासिक महत्त्व राख्छ। उनीहरूले सडकमा उत्रेर शान्तिपूर्ण तरिकाले आवाज उठाएका छन्। उनीहरूको भनाइ छ—’हामी अन्तिम पुस्ता हौँ जसलाई ठग्न सकिन्छ, अब हामीलाई धोका दिन सकिँदैन।’ यस वाक्यमा एउटा पुस्ताको आत्मसम्मान, आक्रोश र भविष्यप्रतिको प्रतिबद्धता लुकेको छ। यो आन्दोलन कुनै राजनीतिक दल वा व्यक्तिको स्वार्थका लागि होइन, सम्पूर्ण राष्ट्र र भावी पुस्ताको भविष्यका लागि हो। जेन जेडले अब पुरानै शैलीको राजनीति र शासन सहने छैनन्। उनीहरूले नयाँ संस्कृतिको सुरुवात गरेका छन्, जहाँ पारदर्शिता, जवाफदेही र योग्यताको कदर अनिवार्य हुनेछ।
नेपालमा अघिल्ला राजनीतिक आन्दोलनहरू प्रायः कुनै दल वा विचारधाराको स्वार्थमा केन्द्रित हुने गर्थे। जनतालाई संघर्षमा उतारेर सत्तामा पुगेपछि नेताहरूले फेरि उही बेथिति दोहोर्याउने गर्थे। तर, यो आन्दोलन फरक छ। यो आन्दोलन दलको स्वार्थमा होइन, राष्ट्रकै हितमा केन्द्रित छ। यसैले यसले लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई नयाँ आयाम दिन सक्छ। यदि सफल भयो भने दीर्घकालीन रूपमा पारदर्शिता र जवाफदेहितामा आधारित शासन प्रणाली निर्माण हुने सम्भावना छ।
तर, आन्दोलनलाई सफल बनाउन गाह्रो छ भन्ने कुरा पनि स्पष्ट छ। राजनीतिक दलहरूले यसलाई कमजोर पार्ने षड्यन्त्र गर्ने, बदनाम गर्ने वा आफ्नो स्वार्थमा प्रयोग गर्ने प्रयास गर्न सक्छन्। केही समूहहरूले हिंसात्मक गतिविधि गराएर आन्दोलनलाई असफल देखाउन खोज्न सक्छन्। त्यसैले, जेन जेड पुस्ताले उच्च अनुशासन, स्पष्ट रणनीति र पारदर्शी नेतृत्व कायम गर्नुपर्ने हुन्छ। आन्तरिक एकता र दीर्घकालीन सहकार्य बिना आन्दोलन कमजोर पर्न सक्छ। आन्दोलनलाई निरन्तरता दिन आस्था, धैर्य र संयम अपरिहार्य हुन्छ।
यस आन्दोलनको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको यसले पाएको व्यापक समर्थन हो। मुलुकभित्रका नागरिक मात्र होइन, विदेशमा रहेका प्रवासी नेपालीहरूले पनि यसलाई खुलेर समर्थन गरेका छन्। सामाजिक सञ्जालमार्फत अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पनि यसको चर्चा हुन थालेको छ। यसले आन्दोलनलाई थप शक्ति दिएको छ। जब युवाहरूको आन्दोलनमा बौद्धिक वर्ग, सचेत नागरिक, पत्रकार, कलाकार र प्रवासी नेपालीहरूको साथ हुन्छ, तब यसको प्रभाव अझ व्यापक हुन्छ। यो केवल सडकमा सीमित नहुने, विचार, बहस र चेतनामा समेत विस्तार हुने सम्भावना बढ्छ।
जेन जेडको आन्दोलनले नेपालको लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई शुद्ध बनाउन सक्छ। लोकतन्त्र केवल निर्वाचनमा मत खसाल्ने प्रक्रियामात्र होइन, बरु शासन प्रणालीमा पारदर्शिता, जवाफदेहित्ता र योग्यताको कदर गर्ने संस्कृतिमा आधारित हुनुपर्छ। विगतमा नेपालको लोकतान्त्रिक अभ्यास प्रायः केवल शक्ति संघर्षमा सीमित रह्यो, जसमा जनताको सपना दोहोरिँदै धोका पाइरह्यो। तर, यो आन्दोलनले लोकतन्त्रलाई नागरिकमैत्री, पारदर्शी र जवाफदेही बनाउन सक्छ। यसले नेतृत्वको अर्थ नै बदल्न सक्छ—नेता पद र सम्पत्तिका लागि होइन, सेवा र जिम्मेवारीका लागि हुनुपर्ने चेतना फैलाउन सक्छ।
नेपाल आज crossroads मा छ। एकातिर भ्रष्टाचार, नातावाद, कृपावाद र लुटतन्त्रको दलदल छ भने अर्कोतिर सुशासन, पारदर्शिता र विकासको सम्भावना छ। यो सम्भावनालाई साकार पार्ने जिम्मेवारी अहिलेको पुस्ता, विशेषतः जेन जेडको काँधमा आएको छ। उनीहरूले सुरु गरेको आन्दोलन केवल क्षणिक प्रतिक्रिया होइन, यो ऐतिहासिक पुनर्जागरणको प्रारम्भ हो। यदि यो आन्दोलन सफल भयो भने नेपालमा दीर्घकालीन रूपमा न्याय, समानता, पारदर्शिता र योग्यताको कदर गर्ने संस्कृतिको विकास हुनेछ।
यस आन्दोलनलाई सफल बनाउन सबै नागरिकको समर्थन आवश्यक छ। केवल जेन जेडले मात्र होइन, सम्पूर्ण नेपाली जनताले यसलाई आफ्नो आन्दोलन बनाउनुपर्छ। बौद्धिक वर्ग, सचेत नागरिक र इमानदार नेताहरूले सत्य पक्षमा बोल्नुपर्छ। प्रवासी नेपालीहरूले पनि आफ्ना स्रोत, विचार र अनुभवमार्फत आन्दोलनलाई बल दिनुपर्छ। यसरी मुलुकभित्र र बाहिरबाट आएको समर्थनले आन्दोलनलाई अझ सशक्त बनाउन सक्छ।
यदि नेपालमा यो आन्दोलन सफल भयो भने भविष्यका पुस्ताले आज हामीले भोगिरहेको पीडा, अन्याय र असमानता भोग्नुपर्ने छैन। सुशासन, समानता, न्याय र योग्यताको कदर गर्ने वातावरण निर्माण हुनेछ। युवाहरू विदेश पलायन हुनुपर्ने बाध्यता घट्नेछ र उनीहरूले आफ्नै देशमा योगदान दिन सक्ने वातावरण बन्नेछ। नेपाल विश्वको नक्सामा एउटा समृद्ध, शान्त र पारदर्शी राष्ट्रको रूपमा चिनिनेछ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, जेन जेड पुस्ताले सुरु गरेको भ्रष्टाचारविरुद्धको आन्दोलन केवल युवाको विद्रोह होइन, सम्पूर्ण नेपाली जनताको साझा पीडा र आकांक्षाको प्रतिनिधित्व हो। यो आन्दोलनले नेपाललाई नयाँ दिशा दिने, पारदर्शिता र सुशासनमा आधारित भविष्य निर्माण गर्ने सम्भावना बोकेको छ। यो केवल आन्दोलन मात्र होइन, नेपालको इतिहासमा नयाँ अध्याय सुरु गर्ने ऐतिहासिक पुनर्जागरण हो।
–लेखक दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका उपप्राध्यापक हुन् ।
