समाज एक निरन्तर गतिशील संरचना हो, जसले समय, प्रविधि, संस्कार र विचारको असरअनुसार आफूलाई परिमार्जन गर्दै जान्छ। तर अहिलेको नेपाली समाजलाई नियाल्दा, प्रगतिको नाममा दिशाविहीन गतिमा दौडिरहेको जस्तो आभास हुन्छ। हामी एउटा यस्तो मोडमा आइपुगेका छौं, जहाँ बाटो स्पष्ट छैन र हरेक पाइलामा चिप्लिने सम्भावना छ। विकास, सूचना र प्रविधिको आवरणमा लुकेको अराजकता, नैतिक ह्रास र सामाजिक टक्रावको लहरले आजको समाजलाई गम्भीर प्रश्नमाथि उभ्याएको छ – हामी कतातिर जाँदैछौं?
प्रविधिको चमत्कारिक विस्तारले विश्वलाई एउटा ‘ग्लोबल भिलेज’ बनाएको छ। सामाजिक सञ्जाल, कृत्रिम बौद्धिकता (AI), र डिजिटल प्लेटफर्मले जानकारीको सहज पहुँच प्रदान गरे पनि, सोचेको जति सहज छैन आजको समाज। सूचना त छ, तर विवेकपूर्ण उपयोग छैन। सतहमा हेर्दा मानिसहरू बढी ‘जागरुक’ देखिए तापनि, उनीहरू प्रतिक्रियात्मक, भीड–प्रेरित र झोले संस्कृतिमा रुमलिएका छन्। सत्यभन्दा चित्त बुझ्दो भ्रम रोज्ने मानसिकता विस्तार भएको छ। सामाजिक सञ्जालमा भाइरल हुने नाममा अपाच्य कामहरू गर्नेहरूको संख्या दिनानुदिन बढ्दै छ। अश्लील तस्बिरहरू अपलोड गर्ने, छाडा गीतहरू गाउने, जथाभावी बोल्ने, अरूको मानमर्दन गर्ने, समाजले बर्जित गरेका क्रियाकलापहरू गर्ने जस्ता कामहरू भइरहेका छन् । यसले समाजमा मूल्य र विवेकको सन्तुलनमा चुनौती सिर्जना गरेको छ।
प्रविधिको तीव्र फड्कोले मानव जीवनमा सहजता ल्याए पनि मानवीय सम्बन्धमा कृत्रिमता भरेको स्पष्ट देखिन्छ। डिजिटल ‘लाइक’, ‘कमेन्ट’ र ‘सेयर’को आत्मकेन्द्रित अभ्यासले आत्मीयता, संवाद र सहानुभूति जस्ता मौलिक सम्बन्धलाई विस्थापित गरिदिएको छ। मानिस अब परस्पर अन्तरक्रियाभन्दा बढी उपकरणसँग संवाद गर्न थालेको छ। घरभित्रको कुराकानी मोबाइलको पर्दाभित्र हराएको छ भने समाजमा देखिने मुस्कानहरू पनि ‘फिल्टर’ भरिएका कृत्रिम अनुहारजस्तै लाग्न थालेका छन्। यस्तो प्रवृत्तिले आत्मसंवादको स्थान घटाइदिएको छ, जसको परिणामस्वरूप एक्लोपन, चिन्ता, र मानसिक असन्तुलनको दर दिनानुदिन बढ्दो छ। मनोवैज्ञानिक रूपमा अस्वस्थ समाजले दीर्घकालीन रूपमा सामाजिक स्थायित्वमा खतरा उत्पन्न गर्न सक्छ।
यसैबीच, समाजको आधारभूत संरचना बनेका नैतिक मूल्यहरू क्रमशः खस्कँदै गएका छन्। इमानदारी, सहिष्णुता, कर्तव्यबोध र श्रम–संस्कार जस्ता मूल्य अब केवल भाषण र पाठ्यपुस्तकका पानामा मात्र बाँकी छन्। व्यवहारमा ती मूल्यहरू अप्रासंगिक बन्दै गएका छन्। प्रतिस्पर्धाले मानिसहरूलाई ‘लक्ष्य प्राप्तिको नाममा कुनै पनि उपाय स्वीकार्य हुन्छ’ भन्ने अपविचारमा डुबाइरहेको छ। यस्तो प्रवृत्तिले मूल्य–विहीन सफलताको भ्रान्तिलाई बढावा दिइरहेको छ, जहाँ परिणाम नै सबैथोक हो भन्ने सोच स्थापित हुँदैछ। जब समाजबाट मूल्यहरू हट्छन्, तब सस्तो लोकप्रियता, शक्ति प्रदर्शन र व्यक्तिगत स्वार्थलाई नै सफलता ठानिन्छ, जसले दीर्घकालमा सामाजिक सन्तुलन भत्काउँछ।
शिक्षा क्षेत्रले चरित्र निर्माणको आदर्श लक्ष्य बिर्सँदै केवल रोजगारी प्राप्तिको साधनमा आफूलाई सीमित गर्दै गएको छ, जुन चिन्ताजनक हो। विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूले जिज्ञासु, आलोचनात्मक र विवेकी नागरिक उत्पादन गर्नुको साटो रटन्ते ‘प्रोडक्ट’ उत्पादन गर्ने कारखानाजस्तै कार्य गर्न थालेका छन्। यस्तो प्रवृत्तिले शिक्षाको मूल उद्देश्य, व्यक्तित्व विकास, सामाजिक चेत र नैतिक बोध, लाई पन्छ्याउँदै केवल बाह्य सफलता र प्रतिस्पर्धामुखी सोचमा सीमित गरिदिएको छ। यसले दीर्घकालमा शिक्षालाई आत्माहीन बनाउने खतरा बोकेको छ, जहाँ पाठ्यक्रम त छ तर विचार छैन, कक्षा त छन् तर संवेदना छैनन्।
ज्ञानभन्दा प्रमाणपत्रलाई बढी महत्व दिने प्रवृत्ति यही शैक्षिक विकृतिको अर्को रूप हो। विद्यार्थीको सोच, जिज्ञासा र सृजनात्मक क्षमतालाई नजानेर परीक्षा परिणामको आँकडाले सफलता निर्धारण गर्न थालिएको छ। यसले सिकाइलाई तथ्यको भण्डार बनाइदिएको छ र यथार्थ बोध र आत्मपरीक्षणको खाँचो देखिएको छ। यस्तो परीक्षामुखी प्रणालीले सोच्ने, विश्लेषण गर्ने र प्रश्न गर्ने क्षमताको ह्रास गराइरहेको छ, जुन दीर्घकालमा समाजलाई यान्त्रिक, निर्बोध र परनिर्भर बनाउने खतरामा पुर्याउँछ। शिक्षाको पुनरावलोकन नगरेमा समाज एक दिशाहीन बौद्धिक शून्यतामा फँस्न सक्छ।
आजको राजनीतिक परिदृश्यमा सेवा भावनाको ठाउँमा सत्ताकै हावादारी प्रतिस्पर्धा हावी भएको देखिन्छ। लोकतन्त्रको मर्म बहस, सहमति र सहभागितामा आधारित हुनुपर्ने हो भने, अहिले त्यसको स्थान आरोप–प्रत्यारोप, ध्रुवीकरण र द्वेषले लिएको छ। विचारको भिडन्त नभई विचारहीन गाली–गलौजको संस्कृति मौलाउँदैछ। पार्टी, जाति, धर्म र क्षेत्रीय पहिचानलाई सत्ताको उपकरण बनाउँदै नागरिकलाई विभाजन गर्ने कार्यले लोकतान्त्रिक समाजमा असहिष्णुता र विघटनको बीउ रोपिरहेको छ। यस्तो प्रवृत्तिले लोकतन्त्रलाई संस्थागत नगरी विघटित गर्ने जोखिम निम्त्याएको छ।
यसैगरी सामाजिक सद्भाव र सम्बन्धको जग समेत कमजोर बन्दै गएको छ। परम्परागत परिवारिक मूल्य, सहकार्य र आपसी सद्भाव जस्ता तत्त्वहरू आज स्वार्थ, प्रतिस्पर्धा र दिखावटी सम्बन्धले विस्थापित गर्दैछन्। छिमेकी र समुदायसँगको आत्मीयता अब डिजिटल सञ्जालको औपचारिकतामा सीमित भइरहेको छ। सहकार्यको ठाउँमा असहयोग, दयाको सट्टा बनावटी सहानुभूति, र निस्वार्थ सेवाको साटो व्यक्तिगत फाइदामूलक सम्बन्ध हावी भइरहेका छन्। यस्तो सामाजिक मनोवृत्तिले एक्लोपन, अविश्वास र सामाजिक अस्थिरतालाई जन्म दिइरहेको छ, जसले समुन्नत र सशक्त समाज निर्माणको सपना नै धमिल्याउन सक्छ।
समाजको वर्तमान अवस्थाले व्यक्तिको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। मानवीय सम्बन्धहरू कृत्रिम, यान्त्रिक र उपभोक्तावादी बन्दै जाँदा आत्मीयता हराउँदैछ। जब आत्मीयता हराउँछ, तब मानिस खालीपनमा डुब्न थाल्छ, जहाँ जीवनको कुनै स्पष्ट उद्देश्य र अर्थ रहँदैन। यस्तो अवस्थाले मानिसलाई आत्मकेन्द्रित, असंवेदनशील र अविवेकी बनाउँछ, जसले मूल्यविहीन समाजको निर्माण गर्छ। मूल्यविहीन समाज भनेको सामाजिक पतनको संकेत हो, जहाँ परिश्रम होइन प्रविधिमा निर्भरता, सहकार्य होइन प्रतिस्पर्धा, र संवेदना होइन स्वार्थ हावी हुन्छ।
तर पनि, यो गम्भीर निराशाजनक परिवेशमा पूर्ण अन्धकार छैन। प्रत्येक अवनतिको गर्भमा सम्भावनाको बीउ लुकेको हुन्छ। आज पनि समाजमा चेतनशील युवाशक्ति छ, जसले सामाजिक विसङ्गतिविरुद्ध आवाज उठाउन सक्ने साहस राख्छ। शिक्षालाई केवल प्रमाणपत्र होइन, मूल्य निर्माणको प्रक्रिया ठान्ने निष्ठावान शिक्षकहरू अझै क्रियाशील छन्। कार्यालयदेखि सडकसम्म, विद्यालयदेखि समाजसेवा संस्थासम्म केहि इमानदार कर्मचारी र निस्वार्थ कार्यकर्ताहरूले मूल्य र विवेकमा आधारित समाज निर्माणको आधारशिला हालिरहेकै छन्। यी नै आशाका किरण हुन्, जसको सहारामा आजको समाजले पुनर्जागरणको यात्रा तय गर्न सक्छ।
आजको बेमेल र दिशाविहीन सामाजिक परिवेशमा आशाको किरण त छ, तर त्यो उज्यालोमा रूपान्तरण हुन नेतृत्वको दृढता, दृष्टिको स्पष्टता र नागरिकहरूको साझा उत्तरदायित्व अनिवार्य शर्त हो। व्यक्तिगत स्तरमा सीमित प्रयासहरू पर्याप्त छैनन्; संस्थागत संरचनाहरूमा व्यापक सुधार, मूल्य–केन्द्रित नीतिहरूको निर्माण र सामाजिक चेतनामूलक अभियानहरूले मात्र समष्टिगत परिवर्तन सम्भव बनाउँछ। निष्ठाहीन राजनीति, स्वार्थप्रेरित शिक्षा र यान्त्रिक सामाजिक सम्बन्धको भिन्न विकल्प खोज्न अब हरेक सचेत नागरिक, शिक्षक, बुद्धिजीवी र नीति–निर्माताले अग्रसर भूमिका खेल्न आवश्यक छ।
यस सन्दर्भमा समाजले अब गहिरो आत्ममूल्यांकनको आवश्यकता महसुस गर्नुपर्छ। प्रगतिको नाममा हामी कुन बाटोमा हिँडिरहेका छौं भन्ने प्रश्नले नै हाम्रो निर्णयको आधार तय गर्नेछ। के हामी केवल आर्थिक उपलब्धि र भौतिक विकासको आँकडामा सन्तुष्ट भइरहने कि आत्मसम्मान, विवेक, सामाजिक न्याय र नैतिकताको आधारमा सन्तुलित समाज निर्माण गर्ने? आजको पुस्ताले यही कठिन तर निर्णायक प्रश्नको उत्तर खोज्नुपर्ने बेला आएको छ। किनभने विकास र सन्तुलन दुबै सँगसँगै हिँड्दा मात्र समाजले दिगो, समावेशी र न्यायपूर्ण दिशा लिन सक्छ।
आजको समाजमा सबैभन्दा जटिल चुनौती मूल्य र प्रविधिबीचको सन्तुलन कायम गर्नु हो। प्रविधि स्वयं तटस्थ हुन्छ—न त यो राम्रो हो, न नराम्रो—तर यसको प्रयोग कसरी गरिन्छ भन्ने कुरा पूर्णतः मानव चेतनाको विवेकमा निर्भर हुन्छ। यदि प्रविधिलाई मानवीय संवेदना, नैतिकता र सामाजिक उत्तरदायित्वविना प्रयोग गरियो भने, यसले व्यक्ति र समाजलाई यान्त्रिक, स्वार्थी र आत्मविमुख बनाउने निश्चित छ। त्यसैले प्रविधिको विकाससँगै मानवताको संरक्षण र संवर्धनलाई जोड्नु आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो।
यस सन्दर्भमा शिक्षा, राजनीति, परिवार र समुदायजस्ता सामाजिक संस्थाहरूमा पुनर्जागरणको आवश्यकता अत्यन्त गम्भीर रूपले महसुस गर्नुपर्छ। शिक्षकहरूले केवल पाठ्यपुस्तकको सामग्री होइन, सोच, मूल्य र विवेकको सन्देश दिनुपर्ने समय आएको छ। राजनीतिकर्मीहरूले सत्ता होइन, सेवा र सदाचारको उदाहरण बन्नु पर्दछ। अभिभावकहरूले बालबालिकालाई घरमै आदर्श र नैतिकताको आधारशिला राख्नुपर्छ। र समुदायहरूले सहकार्य, सहिष्णुता र आपसी सम्मानका मूल्यहरूलाई पुनःस्थापित गर्नुपर्ने हुन्छ। जब यी संस्थाहरू सचेत र सक्रिय बन्छन्, त्यतिबेला मात्र समृद्ध, समतामूलक र मूल्यपरक समाजको परिकल्पना साकार हुन्छ।
समाजको मूल दिशा निर्धारण गर्ने शक्ति नागरिकमै निहित हुन्छ। जब नागरिक सचेत, जिम्मेवार र सहभागी हुन्छन्, तब उनीहरूले नीतिनिर्माणदेखि सामाजिक प्रवृत्तिसम्म परिवर्तन गर्ने सामर्थ्य राख्छन्। तर यो चेतना व्यक्तिगत स्तरमा सीमित रहँदा प्रभावकारी हुँदैन; यसका लागि सामूहिक संवाद, सहकार्य, र साझा मूल्यमा आधारित अभियान आवश्यक पर्छ। सामाजिक रूपान्तरण केवल उच्चस्तरीय निर्णयबाट होइन, जनस्तरमा विकसित चेतना र सहमतिबाट सम्भव हुन्छ। त्यसैले समाजले नयाँ दिशा पाउन नागरिकको साझा प्रयास अपरिहार्य हुन्छ।
अन्ततः समाज स्वतः गतिशील हुन्छ, तर त्यो गति कुन दिशा लिन्छ भन्ने हाम्रो सामूहिक चेतनामा निर्भर छ। समाजलाई नियाल्नु अघि, हामी आफैंलाई नियाल्न आवश्यक छ—हाम्रो विचार, व्यवहार, मूल्य र उद्देश्य के छन् भन्ने प्रश्नले नै समाजको गहिरो आत्मविश्लेषण सुरु हुन्छ। हामी विवेकयुक्त निर्णय, मूल्य–आधारित जीवनशैली र आत्मसंवादको अभ्यासमा दृढ भयौं भने, समाज पनि त्यही मार्गमा अघि बढ्नेछ। यस्तो चेतनाले मात्र समाजलाई भौतिक रूपमा मात्र होइन, मानवीय संवेदनामा समृद्ध, समावेशी र सन्तुलित बनाउँछ। यही बाटो दीर्घकालीन रूपान्तरण र साँचो प्रगतितर्फको यात्रा हो।
–(लेखक सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय, दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन् ।)
