मध्यपूर्वमा इजरायल र इरानबीच चुलिँदो तनावले पुनः क्षेत्रीय अशान्तिको खतरा बढाएको छ। हालै इरान समर्थित समूहहरूमाथि इजरायली कारबाही र इरानको प्रतिघातजन्य चेतावनीपछि दुबै देशबीचको सैनिक शक्ति कति छ भन्ने चासो अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा तीव्र रूपमा बढेको छ।
सैन्य बजेट र आर्थिक आधार
आईआईएसएसका अनुसार, इजरेलले रक्षा क्षेत्रमा इरानको तुलनामा उल्लेख्य रूपमा बढी खर्च गर्छ। सन् २०२२ र २०२३ मा इरानको रक्षा बजेट करिब ७.४ अर्ब डलर थियो, जबकि इजरेलको रक्षा बजेट १९ अर्ब डलर थियो, जुन इरानको भन्दा दोब्बरभन्दा बढी हो। इजरेलको रक्षा खर्च उसको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) को तुलनामा पनि इरानको भन्दा दोब्बर छ। यसले इजरेललाई सम्भावित द्वन्द्वमा आर्थिक र प्राविधिक रूपमा बलियो बनाउँछ।
सैन्य जनशक्ति
इरानको जनसङ्ख्या (लगभग ८.९ करोड) इजरेलको (लगभग १ करोड) भन्दा निकै ठूलो छ, र यसको प्रभाव सैन्य जनशक्तिमा पनि देखिन्छ। आईआईएसएसका अनुसार, इरानसँग करिब ६ लाख सक्रिय सैनिक छन्, जसमा इस्लामिक रेभलूशनरी गार्ड कोर (आईआरजीसी) को महत्त्वपूर्ण भूमिका छ। यसको तुलनामा, इजरेलसँग करिब १.७ लाख सक्रिय सैनिक छन्। यद्यपि, इजरेलको सैन्य प्रशिक्षण र प्राविधिक दक्षता उच्च स्तरको मानिन्छ, जसले संख्यात्मक कमीलाई केही हदसम्म पूर्ति गर्छ।
हवाई शक्ति
हवाई शक्तिमा इजरेलको स्पष्ट प्रभुत्व छ। आईआईएसएसको विश्लेषण अनुसार, इजरेलसँग ३४० वटा लडाकु विमान छन्, जसमा लामो दूरीमा आक्रमण गर्न सक्ने एफ-१५, रेडार छल्ने एफ-३५ स्टेल्थ जेट, र तीव्र आक्रमणका लागि हेलिकप्टरहरू समावेश छन्। यी विमानहरू आधुनिक प्रविधिमा आधारित छन् र नियमित मर्मतसम्भार हुन्छ।
इरानसँग भने केवल ३२ वटा लडाकु विमान प्रयोग गर्न सकिने अवस्थामा छन्, र ती अधिकांश सन् १९६० र १९७० को दशकका पुराना प्रविधिमा आधारित छन्। पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट ओस्लो (पीआरआईओ) का निकोलस मार्शका अनुसार, यी विमानहरूको मर्मतका लागि पार्टपुर्जा पाउन कठिन छ, जसले तिनको प्रभावकारिता घटाउँछ।
क्षेप्यास्त्र र ड्रोन
इरानको क्षेप्यास्त्र कार्यक्रम मध्यपूर्वमा सबैभन्दा ठूलो र विविधतायुक्त मानिन्छ। सन् २०२२ मा यूएस सेन्ट्रल कम्यान्डका जेनरल केनथ मक्कन्जीले इरानसँग ३,००० भन्दा बढी बलिस्टिक क्षेप्यास्त्र भएको बताएका थिए। इरानले छोटो र लामो दूरीका क्षेप्यास्त्रहरू र ड्रोनहरू विकास गरेको छ, जसलाई हालै इजरेलविरुद्ध प्रयोग गरिएको थियो। यमनका हूथी विद्रोहीहरू र सिरियाली समूहहरूलाई पनि इरानले यस्ता हतियारहरू आपूर्ति गरेको आरोप छ।
इजरेलसँग पनि उन्नत क्षेप्यास्त्र प्रणाली छ, जसमा ‘आइरन डोम’ र ‘एरो’ प्रतिरक्षा प्रणालीहरू प्रमुख छन्। आइरन डोमले छोटो दूरीका क्षेप्यास्त्र र रकेटहरू नष्ट गर्न सक्छ, जसको प्रभावकारिता इरान र उसका प्रोक्सी समूहहरूको हमलामा देखिएको छ। युजि रुबिन, ‘इजरेल मिसाइल डिफेन्स अर्गनाइजेशन’ का संस्थापक, ले आइरन डोमलाई विश्वमै अद्वितीय र विशिष्ट प्रणाली भनेका छन्।
जलसेना
इरानको जलसेनासँग २२० वटा पानीजहाज छन्, जसमा इस्लामिक रेभलूशनरी गार्ड कोर (आईआरजीसी) का स्पीडबोटहरू समावेश छन्। यी जहाजहरू मुख्य रूपमा फारसको खाडी र होर्मज स्ट्रेटमा प्रभावकारी छन्। इजरेलसँग भने ६० वटा पानीजहाज छन्, तर तिनीहरू आधुनिक प्रविधिमा आधारित छन् र भूमध्यसागरमा सञ्चालनका लागि उपयुक्त छन्। दुवै देशको जलसेनाले प्रत्यक्ष युद्धमा भन्दा क्षेत्रीय प्रभाव र रणनीतिक नाकाबन्दीमा बढी भूमिका खेल्छ।
साइबर युद्ध
साइबर युद्धमा इजरेलको प्राविधिक प्रभुत्व स्पष्ट छ। इजरेलको न्याश्नल साइबर निर्देशनालयले सन् २०२३ को अन्त्यसम्ममा ३,३८० वटा साइबर हमलालाई विफल पारेको दाबी गरेको छ। इरानको साइबर क्षमता पनि उल्लेखनीय छ, तर प्राविधिक रूपमा इजरेलको तुलनामा कमजोर छ। इरानका तेलमन्त्री जावद औजीले सन् २०२३ मा साइबर हमलाले देशका तेल केन्द्रहरूमा अवरोध पुर्याएको स्वीकार गरेका थिए। इजरेलको अर्थतन्त्र र पूर्वाधार डिजिटल प्रणालीमा आधारित भएकाले साइबर हमलाले उसलाई बढी नोक्सान पुर्याउन सक्छ, तर उसको रक्षात्मक क्षमता पनि बलियो छ।
परमाणु क्षमता
इजरेलसँग परमाणु हतियार भएको विश्वास गरिन्छ, यद्यपि उसले यो विषयमा आधिकारिक रूपमा अस्पष्टता कायम राखेको छ। इरानसँग हाल परमाणु हतियार नभएको ठानिन्छ, तर उसको परमाणु कार्यक्रमलाई लिएर अन्तर्राष्ट्रिय चासो छ। इरानले आफ्नो परमाणु कार्यक्रम शान्तिपूर्ण उद्देश्यका लागि भएको दाबी गर्छ, तर इजरेल र पश्चिमा देशहरूले यसलाई सैन्य उद्देश्यसँग जोडेर हेर्छन्।
प्रोक्सी युद्ध र क्षेत्रीय प्रभाव
इरानले हिज्बुल्लाह (लेबनन), हमास (गाजा), हूथी विद्रोही (यमन), र सिरिया र इराकका अन्य समूहहरूलाई समर्थन गरेर प्रोक्सी युद्धमा जोड दिएको छ। यी समूहहरूले इजरेल र उसका सहयोगीहरूमाथि नियमित आक्रमण गर्छन्। उदाहरणका लागि, सन् २०२३ को अक्टोबर ७ मा हमासले गरेको भीषण हमलालाई इरानको समर्थन प्राप्त भएको विश्वास गरिन्छ।
इजरेलले पनि सिरिया र अन्य क्षेत्रमा इरानी लक्ष्यहरूविरुद्ध गोप्य र प्रत्यक्ष हमलाहरू गरेको छ, यद्यपि यस्ता कारबाहीको आधिकारिक जिम्मेवारी लिनबाट जोगिन्छ। सन् २०२४ को अप्रिल १ मा सिरियास्थित इरानी कूटनीतिक नियोगमा भएको हमलालाई इजरेलसँग जोडिएको छ, जसले इरानको जवाफी हमलालाई निम्त्यायो।
भौगोलिक र रणनीतिक दूरी
इरान र इजरेल २,१०० किलोमिटर टाढा छन्, जसले प्रत्यक्ष स्थल युद्धको सम्भावनालाई न्यून बनाउँछ। ‘डिफेन्स आई’ का टिम रेप्लीका अनुसार, इजरेलको मुख्य रणनीति हवाई हमला र नियन्त्रित क्षेप्यास्त्र प्रहारमा केन्द्रित छ। इरानले पनि लामो दूरीका क्षेप्यास्त्र र ड्रोनमार्फत आक्रमण गर्छ, तर इजरेलको उन्नत प्रतिरक्षा प्रणालीले यस्ता हमलाहरूलाई अधिकांश अवस्थामा विफल पार्छ।
इजरेलको सैन्य शक्ति प्राविधिक रूपमा उन्नत र आर्थिक रूपमा बलियो छ, विशेष गरी हवाई शक्ति, क्षेप्यास्त्र प्रतिरक्षा, र साइबर युद्धमा। इरानको ताकत भने उसको ठूलो सैन्य जनशक्ति, विविधतायुक्त क्षेप्यास्त्र भण्डार, र प्रोक्सी समूहहरूमार्फत क्षेत्रीय प्रभावमा छ। प्रत्यक्ष युद्धको सम्भावना कम भए पनि, दुवै देशबीचको छद्मयुद्ध र रणनीतिक तनावले मध्यपूर्वको स्थायित्वमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ। दुवै देशसँग लुकेका विशेष सामर्थ्यहरू पनि हुन सक्छन्, जसले भविष्यमा द्वन्द्वको गतिशीलतालाई परिवर्तन गर्न सक्छ।
